-
Bí Ẩn Của Pho Tượng Phật
-
Chùa Bút Tháp
-
Lê Đình Quỳ
-
--o0o--
-
Tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay ở
chùa Bút Tháp, Bắc Ninh.
-
Pho
tượng nổi tiếng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay ở chùa Bút Tháp chứa
đựng nhiều "ẩn ngữ", triết lý sâu xa. Nó cho ta biết nhiều nét
về quan điểm thẩm mỹ, nhân sinh quan và vũ trụ quan của người
Việt thời Hậu Lê, nửa sau thế kỷ 17.
-
Tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay ở chùa Bút Tháp, Bắc Ninh, do
Trương Thọ Nam tạc và hoàn thành vào năm 1656, thời Hậu Lê. Trên
bệ tượng ghi: Nam Đông Giao, Thọ Nam - Trương tiên sinh - phụng
khắc (tạm hiểu: Nam Đông Giao là địa chỉ, Thọ Nam là tên hiệu,
Trương là họ, tiên sinh là bậc trí giả, phụng khắc là phụng mệnh
trời đất dựng tượng để thờ). Theo quan niệm của một số nhà
nghiên cứu, chữ "phụng khắc" được dịch là khắc theo ý chỉ của
nhà vua (nhưng nếu phụng mệnh vua mà khắc thì tượng phải để ở
kinh đô, trong khi đó pho tượng này lại được thờ ở một ngôi
chùa).
-
Tượng Quan Thế Âm bồ tát thiên thủ thiên nhãn (dân gian
gọi là Quan Âm nghìn mắt nghìn tay) có thể xem là một vũ trụ thu
nhỏ, được sáng tác theo hệ thống quy luật rất chặt chẽ. Đó là
những quy luật âm dương ngũ hành và bát quái, luôn bao hàm các
cặp phạm trù đối lập nhưng thống nhất: Dương - Âm (thiện - ác,
đỏ - đen, sáng - tối, trời - đất). Để bạn đọc nhận biết những
mặt đối lập trên bố cục tác phẩm của Trương Thọ Nam, xin phân
tích như sau:
-
1- Tượng Quán Âm được làm theo thế tam tài giả, tức là mối quan
hệ tổng hòa thiên - địa - nhân.
Khi nhìn vào tượng, vòng tròn phía sau được gắn gần một nghìn
bàn tay, trong mỗi bàn tay được khắc một con mắt, đó là biểu
tượng của Trời. Trời theo quan niệm ở đây là vũ trụ thu nhỏ.
Trong vũ trụ, cái thiện được biểu tượng ở thế "tam quang giả"
tức là 3 cái sáng bao gồm: mặt trời, mặt trăng và các vì sao.
-
-
Các thế tay của tượng Quan Âm.
-
-
Từ xa xưa, người Việt cổ đã nhận thức được mặt trời là trung tâm
sự sống, sức mạnh thần kỳ của nó được thể hiện ở chính giữa
trống đồng Đông Sơn. Ở pho tượng này, tác giả cũng đặt mặt Quan
Âm vào trung tâm của pho tượng. Mặt trời là mặt Phật Quan Âm nổi
bật nhất, sáng ngời, đầy vẻ từ bi hỉ xả. Mặt trời ở đây được thể
hiện là bình minh, những tia sáng chiếu tỏa lên trên chứ không
tỏa ngang, ý nói: Cái thiện là thế đang đi lên, có sức mạnh
chiến thắng, biểu tượng cho văn minh xã hội. Mặt trời sáng ngời
còn biểu tượng cho trí tuệ đức Phật Quan Âm đi khắp muôn phương
xua tan bóng tối. Những kẻ có hành vi ám muội cũng không thể che
nổi mắt Phật. Để diễn tả thâm ý này, tác giả đã khắc con mắt
trong lòng bàn tay biểu tượng cho hàng nghìn vì sao trong thiên
hà. Tất cả con số trên pho tượng đều là số lẻ, hơn 900 bàn tay
và hơn 900 con mắt. Tác giả cho rằng số 1.000 là số chẵn, âm,
tĩnh, không phát triển. Số lẻ, dương, động và phát triển không
ngừng. Điều đó có nghĩa là trong vũ trụ có vô vàn vì sao đang
quan sát trần gian.
2- Trên đã có trời, hình tròn, động, thuộc dương, nên dưới hệ
tượng được biểu hiện cho đất, tĩnh, thuộc âm;
hình vuông, nối giữa trời và đất là người - nhân vật Quan Âm.
Trời, đất, người là 3 thế lực siêu nhiên trong vũ trụ, có sức
sáng tạo không ngừng. Con rồng đen dưới tòa sen là Hắc Long dưới
Biển Đông, tượng trưng cho cái Ác. Tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn
tay ngồi trên tòa sen, cả tòa sen lại đặt trên đầu con rồng đen,
tượng trưng cho cái thiện bao giờ cũng ngự trị cái ác. Hai cánh
tay của con rồng chỉ đỡ hờ vào tòa sen tạo nên một bố cục chặt
chẽ, nó còn nói lên một điều rằng: Cái ác cũng có một sức mạnh
phi thường, chỉ một cái đầu cũng đủ đội cả toàn tượng lên trên.
Trên mũ của Quan Âm có 3 tầng đầu, mỗi tầng có 3 đầu, đầu thứ 9
là Phật A Di Đà - tượng trưng cho cõi Niết bàn. Như vậy, mỗi cái
đầu là biểu tượng của một tầng trời. Điều thú vị là A Di Đà cùng
với con chim Thiên Đường ở phía sau được gắn với hai cái đầu (số
2 thuộc âm, biểu tượng cho linh hồn của người đã chết siêu thoát
ở cực lạc). 3 cái đầu đó chụm lại gợi cho ta về cõi tam thế "quá
khứ - hiện tại - tương lai".
-
3- Trong các chùa, 3 ngôi tam thế bao giờ cũng được đặt ở ngôi
cao nhất.
Trong nghệ thuật bố cục, Trương Thọ Nam đã gắn kết các hiện
tượng với nhau thành một biểu tượng: Cả vòng tròn lớn đằng sau
được gắn kết với con chim Thiên Đường, tạo thành hình tượng của
lá bồ đề mà tâm của Phật là cuống của lá. Đạo Phật lấy lá bồ đề
làm biểu trưng. Hình tượng mặt trăng được đặt trước tâm của Phật
như một cái gương soi lại lòng mình để xem xét hành động hằng
ngày đúng hay sai, thiện hay ác, sáng hay tối... Trên có Thiên
Đường là cõi Niết bàn, nơi ngự trị của Phật A Di Đà, dưới có địa
ngục được biểu hiện ở 4 góc, đó là 4 nhân vật to béo đang chịu
cảnh thụ hình nhằm răn đe những ai rắp tâm làm điều ác.
-
-
Chú thích về bố cục của pho tượng
-
-
4- Trong bố cục của pho tượng này, những cánh tay được sắp xếp
tuy phức tạp nhưng lại rất nhất quán về phương pháp biểu hiện
theo quy luật.
Có 3 phương pháp cơ bản để biểu hiện ý nghĩa của thế tay: Thứ
nhất là hai bàn tay chắp trước ngực, đó là ý chí của con người,
tâm niệm làm điều thiện. Thứ hai là 42 cánh tay gắn ở hai bên
hông tượng tỏa ra nhiều hướng hàm ý muốn thắng được cái ác phải
sử dụng cả văn lẫn võ (những cánh tay bên phải biểu tượng cho
văn, những cánh tay bên trái biểu tượng cho võ). Thứ ba là thế
tay của Quan Âm nâng niu mặt trăng trước tâm của mình, tượng
trưng cho sự soi xét tự kiểm. Để tu hành đắc đạo, chúng sinh
phải có lòng kiên nhẫn, tu hết đời này truyền sang đời khác, cây
đức trồng càng lâu thì phúc càng dày. Hai cánh tay để trên đùi
của Phật biểu tượng cho ý chí kiên định tạo nên thành quả.
-
5. Tượng Quan Âm ra đời trong một hoàn cảnh lịch sử đã chín
muồi:
Tác giả Trương Thọ Nam đã tiếp thu và nâng nghệ thuật của pho
tượng này lên đỉnh cao bởi giao lưu với nền nghệ thuật điêu khắc
Ấn Độ, nền điêu khắc Chăm, nhất là những cánh tay của Phật như
những cánh tay vũ nữ thanh khiết của Chăm. Trang phục của Quan
Âm được tác giả chuyển sang hình khối, bố cục đường nét rất lãng
mạn theo phong cách Việt Nam mà ông đã tiếp thu được từ nền nghệ
thuật Lý-Trần qua cách mô tả sen. Sen thời Lý được chạm rồng
trên các cánh hoa, sen thời Lê được chạm khắc theo những nét lửa
Lê - ngọn lửa của truyền thống chống ngoại xâm.
-
Ở châu Á, đạo Phật khởi nguồn nên chủ đề "Quan Âm nghìn mắt
nghìn tay" được tạc ở một số nước, nhưng tác phẩm do nhà điêu
khắc thiên tài Trương Thọ Nam sáng tác có nội dung hoàn chỉnh
bậc nhất về thế giới quan và nhân sinh quan theo quan điểm Phật
giáo truyền thống, có hình thức nghệ thuật đạt được sự hoàn mỹ
tuyệt vời. Pho tượng này đã đạt giải đặc biệt khi tham gia triển
lãm nghệ thuật Phật giáo Quốc tế tại Ấn Độ năm 1958.
-
Họa sĩ, nhà điêu khắc Lê Đình Quỳ,
